Het Bax-buizenblog | Rectifierbuizen

Gitaristen weten dat buizen onmiskenbaar van invloed zijn op het geluid. Er zijn zo’n 25 soorten versterkerbuizen die in gitaarversterkers worden gebruikt, waarvan je er vier heel regelmatig tegenkomt. Maar er is een buis die in de voortdurende discussie over een goed gitaargeluid vergeten wordt en daar gaan we het in dit blog over hebben: de rectifierbuis, waar de vintage-sound mee begonnen is. De rectifier-, of gelijkrichterbuis, is zelfs weer op de weg terug!

12AX7, 6L6, EL-84, EL-34. Het lijkt een wiskundige formule als je ze achter elkaar zet, maar het is een rijtje aanduidingen. Het zijn namelijk typenamen, die bij de meeste (oudere) gitaristen onder ons een fonkeling in de ogen veroorzaakt. Het zijn typen versterkerbuizen in onze oude vertrouwde buizen-gitaarversterkers. De meest gebruikte typen bovendien. Je ziet deze typen buizen, of ‘lampen’ zoals ze in Vlaanderen zeggen, in alle merken gitaarversterkers terug: Marshall, Vox, Fender, Mesa Boogie, ze gebruiken ze allemaal.

De 12AX7’s zitten in de voorversterkersectie en elk van de andere gaan per paar de eindtrap in. De ene versterker gebruikt een of meer paren 6L6-en in de eindversterker, de andere pakken EL-34’s of EL-84’s. Het samenspel zorgt voor een herkenbaar geluid. Een dusdanig bekend geluid, dat de bovengenoemde versterkerfabrikanten daarmee direct worden geassocieerd. Want zeg eens eerlijk, klinkt de volgende uitspraak niet heel bekend?

Marshall = EL-34, Vox = EL-84, Fender en Mesa Boogie = 6L6.

Zo verdeelden hele volksstammen gitaristen de versterkerwereld. Niet alleen deze merken versterkers, hele continenten werden ermee aangeduid. Want 6L6, is dat niet waarmee Mesa Boogie en vooral het Amerikaanse Fender bekend mee is geworden? Zorgden die buizen in de Fenders niet voor die Californische tweed-sound waar iedereen het over heeft? En gebruiken de Britten aan de andere kant van de oceaan niet altijd EL-34’s voor hun Marshalls en EL-84′s in hun Vox-versterkers voor die herkenbare Britse rock-grind?

Over het algemeen wel natuurlijk! Maar tegenwoordig gaat die verdeling niet per se meer op. Fender maakt hele mooie gitaarversterkers met hele andere soorten buizen. Zoals 6V6‘en. Ook heel mooi. Marshall haalt soms weer de oude KT66-typen uit de kast of speelt leentjebuur met Vox door ‘hun’ EL-84’s te nemen. Mesa Boogie gebruikt zowel ‘Engelse’ als typisch ‘Amerikaanse’ buizenparen in hun versterkers. Tegelijk soms zelfs. Zo zijn er wel 25 verschillende buizentypes die in gitaarversterkers gebruikt worden.
Dat gebeurt allemaal om aan de wensen van ons gitaristen tegemoet te komen. We willen allemaal én die typische Britse rocksound, én die tweedsound, en oja, ook die vintage bluestoon als het kan. Alles ineen. Maar natuurlijk wel allemaal uit één buizenbak. Zo’n lekkere ouderwetse buizenbak met technologie van net na de Tweede Wereldoorlog. Dat is fijn. Wij gitaristen houden tenslotte doorgaans niet zo van vooruitstrevende nieuwlichterij zoals versterkermodeling. Hoe goed die nagebootste buizenversterkers tegenwoordig trouwens ook klinken.

Boutique-versterkers

Dit verklaart deels de opkomst van allerlei boutique-versterkers. Dat is een verzamelnaam voor peperdure buizenbakken met traditionele én bijzondere buizencombinaties, voor alle geluiden die wij gitaristen graag willen horen: clean met veel headroom (dat wil zeggen, een zuivere toon zonder vervorming, ook niet bij hoge volumes), dikke drive en crunch-geluiden (clean-met-een-randje tot een milde oversturing) tot aan allerlei soorten vette of metalige distortions met veel boventonen. Oversturing in al zijn variaties, al dan niet met een felle attack.
Boutique-versterkers kunnen het vaak allemaal en zijn voor juist dat laatste, die variatie in attack, soms voorzien van nóg een buis. Een buis die lang bij onder het stof in het magazijn heeft gelegen, maar nu ineens weer terugkomt in die dure high end-buizenversterkers. Het is een beetje een vergeten buis in heel de discussie in gitaarland over voor- en eindtrapbuizen zoals die 6L6-en, EL-34’s en EL-84’s. Deze ‘vergeten buizen’ zijn zogenoemde rectifiers ofwel gelijkrichterbuizen en daar willen we het in deze blog over hebben.

Ho, wacht. Eerst heel die opsomming van allerlei versterkerbuizen en nu ineens weer een nieuw ding? Een rectifierbuis? Het duizelt nu al en nu gaat het weer ineens ergens anders over? Wat is dat nu weer?

Ja, een rectifier. Op zijn Nederlands dus een gelijkrichterbuis. Want daarmee is die oude vintage-sound tenslotte mee begonnen, en die nu mede zorgt voor die opmars van heel erg dure gitaarversterkers. Waaronder bijvoorbeeld de eerder genoemde Mesa Boogies, die hun duurste gitaarversterkers naar dit effect hebben vernoemd: de Mesa Boogie Rectifier-serie. En als een van ’s werelds beroemdste versterkermerken dat al doet, dan heeft die vergeten gelijkrichterbuis de eer die het toekomt op deze plek dus ook wel verdiend.

Maar wees niet bang, dit is geen technisch verhaal; we leggen alleen maar uit wat het effect is op je gitaarspel. Deze rare buis zorgde namelijk voor iets beroemds in de toon die je terughoort als je goed luistert naar bijvoorbeeld hele oude blues van John Mayall’s Bluesbreakers, of naar andere traditionele gitaarstijlen uit de vorige eeuw.

‘Feel’

Gitaristen beschrijven het effect van een rectifierbuis door te zeggen dat het iets doet met de ‘feel’ van een versterker: de versterker ‘voelt’ ineens anders aan. De versterker wordt als het ware iets ‘sponziger’ dan dat van versterkers die diodes gebruiken voor het omvormen van wisselstroom in gelijkstroom. Want dat is kort door de bocht het enige dat een gelijkrichterbuis doet. Gelijkrichterbuizen onderscheiden zich kort gezegd van versterkerbuizen doordat het signaal hier helemaal niet doorheen gaat.
En toch heeft het dus effect op de sound. Het effect ervan wordt aangeduid met het woord ‘sag’. Bijna niet te vertalen, maar het woord ‘wegzakker’ komt nog het meest in de buurt. Het is een plotselinge dip in het geluid vlak na de aanslag van het plectrum op de snaar, waarna het volume direct daarna weer terugkeert. En het effect kan dramatisch zijn. Het effect van de attack van het plectrum op de snaren wordt minder. Een bluesnoot krijgt na een zijde-achtige aanslag een hele lange zingende sustain.
Dat komt doordat gelijkrichterbuizen voor een korte stroomafname zorgen naar de versterkerbuizen, direct na de aanslag op de snaren. Na die ‘powerdip’ na het aanvankelijke aanslaggeluid gaan de versterkerbuizen weer volop aan het werk en dat levert die lange zingende sustain op.
Voor een al dan niet gewenste ‘sag’ in het aanslaggeluid kan bij boutique-versterkers vaak gekozen worden die rectifierbuis helemaal uit te schakelen en voor de stroomomvorming door een ingebouwde diode te laten doen. Schakelaar om en klaar. Sommige versterkers doen dat automatisch als het lead-kanaal gekozen wordt. Handig bij bijvoorbeeld supersnelle metal-riffs, waar je niet zit te wachten op een zijde-achtige aanslag.

Tip

We geven je een tip mee: je kunt ook nog leuk experimenteren met de ‘sag’ in je geluid als je versterker is uitgerust met zo’n gelijkrichterbuis. Neem een ander type rectifierbuis en prik die in op de plek van de vorige (maar steek geen gelijkrichterbuizen op de plek van versterkerbuizen in het chassis, want dat gaat niet goed). Mesa Boogie bijvoorbeeld gebruikt bijvoorbeeld drie soorten rectifierbuizen: die variëren van een milde tot een heftige sag. De 5AR4 (ofwel de GZ34) is de minst ‘saggy’. Hij zit bijvoorbeeld in de Marshall Bluesbreaker, de Vox AC30 Handwired en de Orange AD30. Ook de gloednieuwe Marshall Astoria-serie is ermee uitgerust.

De 5U4GB is een buis van het ‘juicier’ soort, hoewel de versterker flexibel blijft aanvoelen. Mesa Boogie gebruikt ze in de Dual en Triple Rectifiers, de Road King, Roadster, Stiletto Ace, Deuce en Trident-versterkers.
De 5Y3-gelijkrichterbuis zit standaard in de Fender EC Tremolux Eric Clapton en de nieuwe Lone Star Special van Mesa Boogie. Het is een buis met de meest ‘vloeibare’ respons: je attack wordt zo zwoel als een zomeravond in Texas!

Wij gitaristen weten dat buizen onmiskenbaar van invloed zijn op het geluid. Dus niet alleen die buizen waar we het in het begin over hadden: die ‘wiskundige formule’ van 12AX7, 6L6, El-84, EL-34-versterkerbuizen. Ook dus die ‘vergeten’ gelijkrichterbuizen die volop op hun weg terug zijn zoals het rijtje 5Y3, 5AR4 of 5U4. Lees de verschillende productbeschrijvingen maar eens. En probeer ze eens uit. Voor de prijs hoef je het niet te laten.

Bax-buizenblog | versterkerbuizen Wat is een loadbox en hoe gebruik je deze? Hoe klink je op gitaar als James Hetfield? Gitaarversterker instellen – 5 tips voor beginners Wat is re-amping en hoe werkt het? Metal leren spelen op elektrische gitaar: tips voor beginners