Muziek transponeren – Doe het zelf in 3 stappen

Audio transponeren (‘pitch shiften’), zoals MP3’s

Heb je geen interesse in het transponeren van bladmuziek, maar wil je alleen maar een liedje van bijvoorbeeld Spotify hoger of lager afspelen? Dan moet je eerst een MP3-bestand hebben van dat nummer.

• Het makkelijkste is om in Google te zoeken op ‘convert youtube to mp3’. Kies een betrouwbare site, vul de YouTube-link in van de betreffende song en converteren maar… Zodra de tool klaar is, kun je de mp3 downloaden.
• Vervolgens zoek je in Google op ‘mp3 pitch change’. Ga naar een betrouwbare website, upload de mp3 en kies het aantal halve tonen waarmee de muziek omhoog of omlaag moet. Daarna kun je weer converteren en het bestand downloaden. Let op: we garanderen niet dat het resultaat mooi zal zijn. Hoe extremer de pitch shift, hoe lelijker het klinkt.

Muziek ter plekke in een andere toonsoort spelen – Hoe leer ik dat?

Misschien ben jij iemand die de muziek ook ter plekke wil kunnen transponeren. Transposing on sight, zoals ze dat in het Engels zeggen. Ofwel, er wordt bladmuziek of een akkoordenschema voor je neus gezet en je kunt dit onmiddellijk in een andere toonsoort spelen. Je denkt wellicht dat zoiets niet te leren is, maar met voldoende oefening kan het zeker wel! We behandelen eerst het transponeren van akkoorden en begeleidende partijen, daarna eenstemmige melodieën.

Gewoon de transpose-functie gebruiken?

Als je op een elektronisch instrument speelt, zoals een digitale piano of keyboard, dan heb je vrijwel altijd de beschikking over een transpose-functie. Hiermee kun je het instrument een bepaald aantal halve tonen hoger of lager zetten. Het is bijzonder aanlokkelijk om deze functie te gebruiken en voor de gemiddelde muzikant zal dat ook niet echt problemen opleveren. Maar wees je bewust van de valkuilen, en dat zijn er twee. 1) Je weet niet half hoe makkelijk je tijdens een optreden vergeet dat je instrument nog getransponeerd stond. Niemand wordt er blij van als jij het volgende nummer per ongeluk een hele toon te hoog inzet dankzij die irritante transpose-knop. 2) Je ontneemt jezelf keer op keer de kans om bedreven te raken in het spelen in alle mogelijke toonsoorten. Dit is niet alleen een praktische vaardigheid, maar brengt ook een sterk vergroot inzicht in en gevoel voor de structuur van muziek met zich mee.

Akkoorden en begeleidingen transponeren terwijl je speelt

Laten we beginnen met akkoordsymbolen transponeren, dus niet meteen compleet uitgeschreven bladmuziek, want dat is een brug te ver.

Akkoordsymbolen transponeren

Voordat je hiermee begint, moet je het akkoordenspel en de 24 toonladders (12 x majeur en 12 x mineur) geautomatiseerd hebben. Zie Voorkennis. Dus als je bijvoorbeeld Bm7 ziet, kun je dit meteen spelen, liefst op diverse manieren. Voor een gitarist betekent dat: Bm7 kunnen spelen met verschillende akkoordvormen en voor de pianist betekent dit het grondakkoord en de diverse inversies snel kunnen pakken. En dit moet je dan voor alle gangbare akkoorden kunnen (de eenvoudige drieklanken, septiemakkoorden enz.). Verder moet je natuurlijk de overvangen tussen akkoorden in de vingers hebben. De beste manier om dit alles te leren is door heel vaak liedjes te spelen uit uiteenlopende songbooks. Daarnaast moet je alle majeur en mineur toonladders vlot kunnen spelen. Beheers je alles al? Dan komt de grote uitdaging, waarvan sommigen denken dat het onmogelijk is: het direct kunnen spelen van die nummers in een andere toonsoort. Dit is echter absoluut iets dat te leren valt en bovenal erg nuttig is. Want: leuk dat je Let it Be in de originele toonsoort (C) kan spelen, maar het is toch bijzonder praktisch als je het ook ter plekke in bijvoorbeeld D kan spelen wanneer een andere muzikant zegt: “Uhm, kan dit een toontje hoger?”

Akkoordnamen vervangen door trappen (cijfers)

Goed, pak nu je songbook, en ga de akkoordnamen vervangen door ‘trappen’. Het beste is om te beginnen met een eenvoudig liedje. Dat wil zeggen: niet te veel akkoorden en niet te gekke akkoorden, en in een ‘makkelijke’ toonsoort, zoals C majeur (piano) of E majeur (gitaar). Dus stel: de toonsoort is C majeur, zoals in Let it Be, dan krijgt het C-akkoord het cijfer 1 en het G-akkoord cijfer 5 (want: G is de 5e toon van de C majeur toonladder). En G⁷, om maar wat te noemen, wordt dan 5⁷. Er bestaat al zo’n kant-en-klaar systeem, genaamd het Nashville Numbering System. Het makkelijkste is om dit gewoon over te nemen., Maar je kunt ook gerust je eigen variatie daarop bedenken, want we doen dit niet om te communiceren met andere muzikanten (het Nashville-systeem is daar wel voor bedoeld), maar om jezelf iets aan te leren. Als jij het maar begrijpt.

Spelen op basis van cijfers

De bedoeling is nu, nadat je de akkoorden van een compleet liedje in cijfers hebt omgezet, dat je gaat spelen aan de hand van die cijfers en je het originele akkoordenschema met letters opzij legt. Probeer het liedje te spelen in een andere toonsoort die voor jou niet al te moeilijk te spelen is, bijvoorbeeld D majeur. Het mooie van het systeem is dat je niet voortdurend hoeft te denken: “Oei, ik moet het nummer een hele toon omhoog denken”. Nee, je hoeft alleen maar te weten: “Dit liedje staat in D majeur.” Vervolgens kijk je naar de cijfers: het eerste cijfer is 1. Goed, de eerste trap van de D majeur-toonladder is D, dus dat wordt het D majeur-akkoord. Het volgende cijfer is 5. De vijfde trap van de D majeur-toonladder dus. Dat is A. Zoals gezegd, de toonladders moet je al wel aardig goed in je hoofd hebben, zodat je snel kunt bedenken welke trap hoort bij welke toon, anders wordt het te veel denkwerk en zul je de interesse snel verliezen.

Zonder zijwieltjes?

Nogmaals, het handige is dat je op bovenstaande manier niet actief bezig bent met transponeren (want dat is ondoenlijk), maar dat je simpelweg het stuk speelt in een andere toonsoort, met behulp van de cijfers. Nu is de grote vraag: “Ja, maar, moet ik dan voor altijd nummertjes blijven schrijven? Of zal ik misschien ooit ook een liedje direct, zonder tussenkomst van cijfers, ter plekke, in een andere toonsoort kunnen spelen?” Antwoord: als je de methode vaak genoeg en serieus genoeg toepast, zullen de cijfertjes steeds minder belangrijk worden en zul je steeds vaker bij het zien van een akkoordenschema door de letters heen kijken en snel zien: “Aha, eerste trap, vijfde trap etc.” in plaats van “D, A etc.”

Volledig uitgeschreven bladmuziek transponeren

Tot slot, hoe zit het met volledig uitgeschreven bladmuziek? Kun je dat ook ter plekke in een andere toonsoort leren spelen? Ja, met genoeg oefening is dat mogelijk. Maar leer eerst het bovenstaande: dus het transponeren van akkoordsymbolen. Lukt dat? Dan is de volgende stap om bij het zien van uitgeschreven bladmuziek snel te leren herkennen welk akkoord elk groepje nootjes vormt. (Tip: in begeleidingen worden vaak gebroken akkoorden gebruikt. Zie deze patroontjes dus ook als akkoorden en beslist niet als losse nootjes die je één voor één moet gaan omzetten.) Je kunt beginnen door in je bladmuziek simpelweg overal de naam van het akkoord boven te schrijven. Als je je dit eenmaal hebt eigen gemaakt, kun je je gaan wagen aan het ter plekke transponeren. Dat kan weer op dezelfde manier als we beschreven, dus met vervanging door cijfers. We hebben het dan wel over begeleidende muziek, niet over een solostuk dat vol zit met melodieën, want dat is wéér een brug verder. Op een meer klassiek geörienteerde muziekopleiding zul je trouwens leren om muziek te analyseren met een heel nuttig, maar complexer systeem dat gebruikmaakt van Romeinse cijfers, maar wat we hier verder niet zullen bespreken.

Durf te vereenvoudigen

Wees niet bang om, met name als je nog minder ervaren bent, te vereenvoudigen. Dus als jij ziet: hee, dit is een 1-akkoord in toonsoort E-majeur, dan is het het belangrijkste dat je een E-akkoord speelt. Of dit nou precies de ligging heeft en alle nootjes en franjes bevat zoals die in de bladmuziek staan, is op dat moment even van ondergeschikt belang. Je moet allereerst mee kunnen komen met de andere muzikant(en) en dat doe je door simpelweg de juiste akkoorden te spelen. Hoe vaker je dit doet, hoe ervarener en sneller je wordt in het transponeren en hoe meer je in staat zult zijn om ook alle extra’s mee te nemen in je getransponeerde spel. Vereenvoudigen kun je trouwens ook doen door het akkoord terug te brengen naar een simpele drieklank. Ofwel, alle toevoegingen tijdelijk weglaten. E7 bijvoorbeeld, wordt dan E.

Tip: speel langere tijd in één toonsoort

Een laatste tip is om flink wat liedjes om te zetten naar cijfers. Vervolgens speel je deze songs de komende tijd/dagen alleen maar in bijvoorbeeld D majeur (mits ze in majeur staan geschreven natuurlijk). Heb je D majeur eenmaal aardig in de vingers, ga dan verder met bijvoorbeeld A majeur. Advies is om te beginnen met toonsoorten die relatief eenvoudig te spelen zijn voor je. Het mooie hiervan is dat je heel vertrouwd raakt met de trappen binnen die toonsoort. Dus na het zóveelste liedje in D majeur kun je de vierde trap (het G majeur-akkoord), om maar wat te noemen, wel dromen! Het zal een aardige tijd duren voordat je goed je weg kan vinden in elke toonsoort (12 x majeur, 12 x mineur), maar het is erg leerzaam en allesbehalve frustrerend: je geeft jezelf steeds de tijd om goed vertrouwd te raken met één toonsoort. Veel succeservaringen dus.

Een eenstemmige melodie transponeren terwijl je speelt

Voor bijvoorbeeld een klarinettist kan het handig zijn om een partij ter plekke een hele toon hoger te kunnen spelen. Een simpele manier om hier vertrouwd mee te raken is het gebruik van cijfers, net als we hierboven bij de akkoorden hebben gedaan. Ook hier geldt dat je de belangrijkste toonladders in de vingers moet hebben, maar het liefst eigenlijk gewoon alle 12 majeur- en 12 mineur-ladders. Zie Voorkennis. Het principe is eenvoudig. Je vervangt elke noot door een ’trap’, in de vorm van een cijfer. Die cijfers kun je gewoon boven de notenbalken in je bladmuziek zetten. De toonladder van C majeur wordt zo omgezet: C, D, E, F, G, A, B → 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7

Omzetten

Bovenstaande melodie staat in C majeur en zet je om naar: 1, 2, 3, 1. Maar die laatste 1 kan verwarrend zijn wanneer je straks met cijfers gaat spelen. Want moet je nou de lage of de hoge C pakken? Elke keer dat er verwarring kan ontstaan over zoiets, gebruik je gewoon een pijltje. Zo: 1, 2, 3, 1↑. Het pijltje geeft aan dat je de C erboven moet spelen. Natuurlijk kun je ook je eigen systeempje bedenken, zolang het maar duidelijk is voor jezelf.  Verder moet je toevallige verhogingen en verlagingen aangeven. Het is het beste om dat met een + en een – te doen, dus niet met kruizen, mollen etc. Want in de ene toonsoort wordt een verhoging met een kruis aangegeven, terwijl diezelfde noot in een andere toonsoort een herstellingsteken krijgt. Door + en – te gebruiken, houden we het universeel.

Getransponeerd spelen

Nu de praktijk. Wil je bovenstaande melodie bijvoorbeeld in toonsoort D majeur spelen, dan kijk je naar de cijfers en moet je bijvoorbeeld snel kunnen zien: aha, trap 2, dat is de tweede toon van de D majeur-toonladder, dus de E (dit is de reden dat je de toonladders geautomatiseerd moet hebben). Op deze manier ben je niet actief aan het transponeren terwijl je muziek speelt. Je speelt nu simpelweg in een andere toonsoort, op basis van cijfers. Doe je dit vaak genoeg, dan zul je steeds makkelijker een melodie gaan zien als een reeks trappen, en steeds minder als een reeks absolute toonhoogtes. Op die manier zul je de cijfertjes steeds minder nodig hebben.

Andere methodes voor ter plekke (leren) transponeren 

In de loop der tijd (lees: sinds de Middeleeuwen) zijn er uiteenlopende methodes bedacht om muzikanten te helpen bij het ter plekke transponeren van muziek. Wat we hierboven hebben uitgelegd met cijfers, is een zo simpel mogelijk hulpmiddel om je snel op weg te helpen. Bij complexere muziek is deze methode misschien niet toereikend voor je. Nu zullen we de andere methodes verder niet bespreken hier (Google eens op ‘sight transposition’), maar één hulpmiddel willen we je toch niet onthouden: solfège aan de hand van het solmisatie-systeem, wat een erg nuttige manier kan zijn om niet alleen snel te leren transponeren, maar ook meer inzicht te krijgen in en gevoel te krijgen voor hoe muziek opgebouwd is. Het komt erop neer dat je melodieën van blad gaat leren zingen (ja, zingen, ook al bespeel je normaal gesproken een instrument) met gebruik van het bekende rijtje do-re-mi-fa-sol-la-ti. Dit is in wezen niet heel anders dan het rijtje 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Het is alleen wel prettiger zingbaar (zo is het cijfer zeven lastig zingbaar vanwege de twee lettergrepen) en universeler. Een tweede, heel belangrijk voordeel is dat je verhogingen en verlagingen erin kan opnemen, simpelweg door de klinker te veranderen. Dit werkt als volgt:

Goed om te weten

• De ‘i’ wordt uitgesproken als ‘ie’, de ‘e’ wordt uitgesproken als ‘ee’.
• In een majeur toonsoort is Do de eerste trap, dus: Do Re Mi Fa Sol La Ti.
• In een mineur toonsoort is La de eerste trap, dus La Ti Do Re Mi Fa Sol.
• Er zijn veel variaties op dit systeem.
• In onder andere Frankrijk werkt het anders. Daar is Do niet de eerste trap van de toonladder, maar staat Do gelijk aan de toon C. Op dezelfde manier is Re gelijk aan D, Mi gelijk aan E, enzovoort. De namen hebben daar dus vaste toonhoogtes. Het handige ‘moveable do’-systeem dat we hierboven hebben geleerd, is dus tamelijk verwarrend voor muzikanten uit een land als Frankrijk waar ze ‘fixed do’ gebruiken.

Door, liefst dagelijks, melodieën van blad te zingen aan de hand van deze lettergrepen, raak je heel vertrouwd met de trappen en wordt ter plekke transponeren op je muziekinstrument steeds makkelijker. Let wel: alle begin is moeilijk. Niet te veel nadenken, maar gewoon elke dag braaf een half uur solfège doen. Nog beter: neem eens wat muzieklessen bij iemand die je dit goed kan aanleren.